„Górne dobra korytowskie” w opisie Josepha Köglera (cz. I) – tłum. W. Delekta; red. K. Oniszczuk-Awiżeń

Wprowadzenie
JOSEPH KÖGLER: HISTORISCHE NACHRICHTEN VON DEN IN GLATZER DISTRIKT GELEGENEN DÖRFERN: KAMNITZ, REICHENAU, LUDWIGSDÖRFEL UND DEM ENGEL- UND RÜBISCHGUT IN OBERSCHWEDELSDORF AUS DEN SOGENANNTEN KORITAUER OBERGÜTERN. AUS ALTEN URKUNDEN GESAMMELT UND DEM WOHLGEBORENEN HERRN ANTON FRANZ ALS GEGENWÄRTIGEM ERBHERRN BESAGTER GÜTER ZUM ZEICHEN DER FREUNDSCHAFT GEWIDMET VON JOSEPH KÖGLER ZUR ZEIT KAPLAN IN RENGERSDORF AM 1. JANUAR 1796.

Taki tytuł nadał prekursor nowoczesnych badań nad przeszłością Ziemi Kłodzkiej, Joseph Kögler, swojemu kolejnemu opracowaniu, poświęconemu tzw. „Górnym dobrom Korytowskim" (niem. Koritauer Obergütern). Są to: Kamieniec (niem. Kamnitz); Niwa (Reichenau); Tworów (Ludwigsdörfel) oraz dwie nieistniejące obecnie miejscowości, niegdyś samodzielne majątki, Engelgut i Rübischgut, scalone w ramach komasacji gruntów, dokonanej za czasów Wallisa, w wieś Szalejów Górny (Oberschwedelsdorf). Niektóre fakty, dotyczące historii tych miejscowości, zostały już przedstawione w poprzednich numerach gazety internetowej „Moja Brama. Okno na świat." Fakt, że w tym przyczynku powracamy do historii tych miejscowości, wiąże się ze znaną prawdą: historia to wielocząstkowa mozaika, porozrzucana w różnych, często zupełnie nieoczekiwanych, miejscach. Odnalezienie wszystkich tych cząstek i złożenie ich tak, aby tworzyły możliwie kompletną całość, jest właśnie zadaniem badaczy historii. Stąd konieczność ciągłego uzupełniania pozornie zamkniętych już tematów, do których, jakby się mogło zdawać, należy i historia naszej krainy. Temat dóbr korytowskich jest tu szczególnie jaskrawym przykładem. Archiwum zamkowe w Piszkowicach, podobnie jak i inne, okoliczne zbiory dokumentów, zostało rozproszone już w drugiej połowie XIX stulecia(1).
Materiał, zebrany i opracowany kilkadziesiąt lat wcześniej przez Köglera, ma w tej sytuacji wartość materiału źródłowego. Przetłumaczenie go i rozpowszechnienie wśród mieszkańców Ziemi Kłodzkiej jest w tej sytuacji obowiązkiem, spoczywającym na barkach tego, kto na tej ziemi się wychował i wykształcił, tym bardziej, że pełna edycja Köglerowskich prac, opracowana swego czasu przez dr. Pohla, jest dostępna tylko w nielicznych książnicach a ceny antykwaryczne niemieckich oryginałów tej edycji wahają się w granicach 100-120 € za tom i są z pewnością zbyt drogie dla przeciętnego obywatela. Tym większe słowa podziękowania należą się miłym Paniom: pani mgr. Irenie Klimaszewskiej i pani mgr. Dagmarze Kacperowskiej – pracownicom Muzeum Ziemi Kłodzkiej i Muzeum Papiernictwa w Dusznikach – które zechciały wykonać dla mnie skany z odpowiednich rozdziałów poszczególnych tomów „Wiadomości Historycznych" pióra Köglera.
Hamburg-Jenfeld wiosną 2025 roku
Włodzimierz Jan Delekta

I – KAMIENIEC (2)
Ta wieś, zwana w starych dokumentach także Kamenitz(3), leży w odległości mili od Kłodzka w kierunku północno-wschodnim i należy do parafii Piszkowice. Obecnie [tj. w roku 1796 – WJD] składa się z pańskiego folwarku, małego dziedzicznego sołectwa wielkości 9 prętów [ok. 9 ha – WJD] oraz dziewięciu gospodarstw chłopskich, 25 zagrodników i chałupników(4).
Dwaj spośród tych ostatnich, osiadli na najdalszym skraju tej wsi, należeli wcześniej do gminy wiejskiej Ruszowice (Rauschwitz) a wraz z nią do dominium Piszkowice. Jednak teraz włączono je do gminy Kamieniec a wraz z nią – do korytowskich dóbr wolnosędziowskich (niem. Koritauer Freigütern).
Cała wieś należała od najdawniejszych czasów, o których można znaleźć wiadomości, do dóbr Korytów i w następstwie miała wraz z nimi tego samego właściciela. Tylko jeden łan tejże, na którym osiedli wspomniani dwaj zagrodnicy, należała do dobra Piszkowice. W 1350 r. należała ona do Conrada von Reyne, potem [1361] do Mateusza von Pannwitza(5).
Aby więc przedstawić wszystkich właścicieli wsi, należy tutaj przytoczyć historię Korytowa.

1499 Korytów był dobrem skarbowym (Kammergut).
W 1499 r. Korytów wraz z jego przynależnościam należał do pana krainy, gdyż w tymże roku, w środę po świętym Jerzym, bracia Wojciech (Albrecht), Jerzy (George) i Karol (Carl), książęta ziębiccy i hrabiowie kłodzcy, potwierdzają szlachetnemu Janowi Haugwitzowi z Piszkowic (Hans Haugwitz von Biskowitz) [prawo posiadania – WJD] wszystkich jego dóbr, mianowicie siedziby w „Biskowitz” z folwarkiem, patronat nad kościołem i młyn tamże, dalej prawo połowu ryb w Ścinawce, a także wsie Piszkowice, Bierkowice, Ruszowice oraz łan w Kamieńcu z prawem sprawowania sądów wyższych i niższych. Ponadto zgodnie z treścią tegoż aktu zezwalają oni jemu oraz jego spadkobiercom i następnym właścicielom majątku Piszkowice na wieczność uprawiać polowanie na ich dobrach skarbowych: Korytów, Gołogłowy, Kamieniec i Niwa bez przeszkód siedem razy w roku.(6)
Prawo do polowania zostało uchylone 21 listopada 1720 po zawarciu umowy pomiędzy Antonem von Hartig z Korytowa a Franzem Antonem von Haugwitz z Piszkowic.(7)
Majątek Korytów wraz z przynależnymi do niego wsiami pozostał następnie aż do 1577 roku własnością urzędu skarbowego pana krainy.
1577 Friedrich von Falkenheyn.
Jednak w tym roku cesarz Rudolf II jako hrabia kłodzki sprzedał przez powołanych w tym celu komisarzy różne dobra skarbowe w Hrabstwie Kłodzkim celem pozyskania funduszy na wojnę z Imperium Osmańskim. Za pośrednictwem tychże komisarzy sprzedał także zgodnie z treścią listu konfirmacyjnego datowanego: Praga 30 lipca 1586 r.(8) „surowemu i honorowemu" (dem gestrengen und ehrenfesten) swojemu stolnikowi, Fryderykowi von Falkenheynowi (Friedrich von Falkenheyn und Kleinkirchen), i jego potomkom majątek Korytów i wsie: Gołogłowy, Kamieniec, Niwa i Heide warz z folwarkami, stawami, rzekami, młynami, patronatem kościelnym,prawem sprawowania sądów wyższych i niższych itp. w tych wsiach oraz parcelę leśną za Heide o obwodzie równym 165 sznurom, każdy sznur po 42 klastry (20724 m) jak i takąż parcelę, którą otrzymali od wcześniejszych królów i hrabiów kłodzkich za 8568 kop i 49,5 groszy miśnieńskich.
Tenże Fryderyk von Falkenhayn dokupił w 1580 r. folwark w Szalejowie Górnym (obecnie zwany Rübischhof, zobacz akapit III Vom Rübischgute) a około 1595 r. Górny Dwór (Oberhof) w Starym Wielisławiu do swojego dobra Korytów(9).
Ponieważ pomiędzy nim a radą i proboszczem w Kłodzku doszło do różnych nieporozumień i sporów z powodu sprawowania sądów wyższych w Heide i Niwie, zostały one uregulowane przez porozumienie wzajemne w 1590 r. i ponownie przez inne porozumienie w 1600 r. Polecił on wykarczować część lasu położoną za Polanicą, a którą nabył wraz z Korytowem i założył tam kolonię, nazwaną od jego nazwiska rodowego Falkenheyn(10)
(Falkenhain=Sokołówka) i wreszcie zmarł w sędziwym wieku w 1612 r.
1612 Seifried von Falkenheyn
Jego jedyny syn został wówczas właścicielem włości Korytów. Jeszcze w tym samym, 1612, roku sprzedał folwark w Niwie wraz ze wszystkimi osiadłymi tam poddanymi Krzysztofowi von Donigowi (Christoph von Donig) z Szalejowa Górnego (Obecnie Engelhof).(11)
13 września 1613 r. sprzedał on kłodzkim jezuitom Górny Dwór w Starym Wielisławiu oraz swoją część w Polanicy, mianowicie 4 chłopów i 7 zagrodników tamże wraz z prawami sprawowania sądów wyższych nad całą wsią za 8000 guldenów(12) i zmarł w 1617 roku nie pozostawiając spadkobierców.(13)
1617 Margareth von Rübisch
Dominium Korytów przypadło potem jego siostrze Annie Margarecie (Anna Margaretha), która początkowo była żoną cearskiego pułkownika Gottfrida von Rübischa.(14)
Kiedy tenże zginął w walce 11 listopada 1621 r. zawarła w 1629 r. związek małżeński z radcą księcia Lichtensteina o nazwisku Wenzel Adam Podstatzky von Prosnowitz i zmarła 22 marca 1622 r. bez spadkobierców.(15)
Pomiędzy pretendującymi do spadku spadkobiercami [to jest osobami, wnoszącymi prawa do spadku – uwaga dr. Pohl] toczył się długotrwały proces.(16)
Dominium Korytów popadło w międzyczasie w ówczesnych niespokojnych czasach w ruinę i było przez długi czas przymusowo administrowane (sequestiret) przez stany Hrabstwa Kłodzkiego jako dobra zastawne (Kridagut). Także ruinie uległ w tym samym czasie folwark w Kamieńcu, tak że w 1645 r. pozostało z niego jedynie kilka ruder.(17)
Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej został on odbudowany, a do posiadłości dołączono kilka opuszczonych gospodarstw chłopskich. Nazywane są one jeszcze obecnie nazwiskami swoich byłych właścicieli.
1647 Ferdinand von Fitsch
11 maja 1647 r. „Landschaft" (instytucja kredytowa właścicieli dóbr rycerskich, jak objaśnia to dr. Pohl) sprzedała majątek Korytów, pozostawiony przez szlachetną i cnotliwą panią Małgorzatę Podstatzky z domu Falkenhayn, wraz z wszystkimi przynależnymi wsiami, który przez długi czas nie posiadał prawnych właścicieli, był zarządzany przez inspektorów i służył jako zastaw pod kredyt, ze wszystkimi sądami wyższymi i niższymi, patronatem nad kościołem itp. Wolfgangowi Ferdynandowi von Fitschowi, cesarskiemu pułkownikowi i dowódcy twierdzy Kłodzko, oraz panu dziedzicznemu wsi Niwa i Engelgut w Szalejowie Górnym, za 11000 florenów. Ten zmarły w 1652 r. pozostawił dominium Korytów jako majorat swojemu synowi, Ottonowi Henrykowi (Otto Heinrich).(18)
1652 Otto Heinrich baron von Fitsch
Ten otrzymał wraz ze swoimi spadkobiercami w 1671 r. z rąk cesarza tytuł barona. W 1675 r. ustąpił on swojemu synowi, Ottnowi Ferdynandowi (Otto Ferdinand), mającemu za żonę Annę Barbarę, urodzoną baronową von Wallis, oba folwarki: Niwa i Engelshof w Szalejowie Gąrnym wraz z ich przynależnościami.
1685 Johann Isaias von Hartig
15 maja 1685 r. Otton Henryk, baron von Fitsch i jego syn, Otto Ferdynand, wraz z ich małożnkami, sprzedali, zmuszeni do tego przez długi, cesarskiemu radcy apelacyjnemu, Janowi Izajaszowi Hartwigowi (Johann Isaias von Hartig), panu dziedzicznemu na Szczytnej, za 43300 florenów dominium Korytów, a mianowicie. Korytów, Niwę, Gołogłowy, Kamieniec, Falkenhein, dwa folwarki w Szalejowie Górnym (Rübischhof i Engelhof) oraz dobro wolnosędziowskie w Gołogłowach, które Otto Ferdynand von Fitsch dokupił do tamtejszego folwarku dopiero w 1681 r. oraz spaloną karczmę w Mikowicach.(19)
Ów Jan Izajasz von Hartig zakupił 6 maja 1700 r. z zastawu Karola Klinkowskiego (Carl Klinkovsky) po wygraniu licytacji majątek Bierkowice za 13300 florenów i dołączył go do dominium Korytów.(20)
On też założył na polach folwarku Engelsdorf w Szalejowie Górnym kolonię, zwaną Ludwigsdörfe.(21).
Po zapłaceniu 10000 florenów otrzymał on od cesarza Józefa I Święcko wraz z urbarzem piwnym jako lenno, który to majątek został oddany jego synom dopiero po jego śmierci 3 stycznia 1709 r. (22)
1709 Anton baron von Hartig
Czterej synowie tegoż podzielili 25 czerwca 1709 r. dobra ojcowskie a w czasie tego podziału dominium Korytów i dobro lenne Święcko trzeciemu synowi Antoniemu baronowi von Hartigowi (Anton Freiherr von Hartig). Został on sądownie ustanowiony właścicielem tych ziem 21 listopada 1711 r.(23)
Później został on cesarskim radcą nadwornym z tytułem hrabiowskim. Zmarł w 1753 r.
1753 Anton Casimir Graf zu Hartig→1761 Georg Gnedel
Dominium Korytów przypadło potem jego synowi, Antoniemu Kazimierzowi Hartigowi (Anton Casimir von Hartig), który sprzedał je w 1761 r. Leopoldowi Gnedelowi (Leopold Gnedel), radcy handlowemu w Nowej Rudzie i panem dziedzicznym na Rathen. Tenże zmarł w 1780 r.
1787 Anton Graf von Haugwitz→1796 Anton Franz
Jego spadkobiercy sprzedali to dominium w 1787 r. wraz ze wszystkimi przynależnościami panu wyższemu urzędnikowi państwowemu (Oberamtsrat) Antoniemu hrabiemu von Haugwitzowi na Piszkowicach. Tenże sprzedał w 1796 r. część tych dóbr, mianowicie Kamieniec, Niwę, Ludwigsdörfel oraz Engeldorf i Rübischdorf w Szalejowie Górnym wraz z dwoma ogrodnikami w Polanicy jako tzw. Górne Dobra Korytowskie panu inspektorowi ds. gospodarki (Wirtschaftsinspekteur) Antonowi Franzowi, który je obecnie posiada. 15 listopada 1796 r. nastąpiło formalne przekazanie mu tego majątku a poddani złożyli mu hołd lenny (Homagium=die Huldigung).
*
Uzupełnienie sporządzone przez Josepha Köglera do rozdziału I: „O Kamieńcu"
W 1633 roku szalała tu zaraza.(24) Dziedziczne sołectwo w Kamieńcu, w starych listach zwane „sądy", posiadał w 1421 r. Merten Schatan, gdyż sprzedał je w piątek przed Szymonem i Judą w tymże roku Kilianowi von Hugewitzowi.(25) W 1593 r. posiadał je Andreas Rusche.(26) W 1593 r. posiadał je Hans Michalke a w 1608 r. Jacob Geppert,(27) który zakupił je od pierwszego [tj. Hansa Michalke – WJD] 24 kwietnia 1604 r.(28) 30 czerwca 1665 r. Otto Heinrich von Fitsch sprzedał karczmę w Kamieńcu wraz ze wszystkimi należącymi do niej polami i uprawnieniami za 200 kop Georgowi Broswitzowi. (29) 10 listopada 1790 r. Johann Georg Broswitz sprzedał to sołectwo swojemu synowi Janowi Józefowi (Johann Joseph) za 450 kop.(30) W 1806 r. na folwarku wybudowano dom mieszkalny dla właścicieli dóbr.
c.d.n.
Przypisy:
1A.J. Hoverden-Plencken,Joseph Köglers Historische Nachrichten von den Herrschaften Pischkowitz, und Coritau in der Graffschaft Glatz. Als Beitrag zur deutschen Landeskunde nach der Handschrift des Verfassers vom Jahre 1795 nebst einem Lebensbilde desselben herausgegeben durch Adrian Joseph Graf Hoverden-Plencken, Breslau 1869, s 6 [druk w wersji internetowej na portalu google book: https://books.google.de/books?id=8yA_AAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=de&... dostęp 04.03.2025. Zob. też Włodzimierz Jan Delekta, Zamki Hrabstwa Kłodzkiego opisane przez Josepha Köglera. Rocznik Muzeum Papiernictwa 2022 t. XVI, s. 159-180, tu s.159, przypis 2]
2[Uwaga dr Pohla: Dotąd nie opublikowany rękopis. Oryginał w zbiorach Biblioteki Archidiecezjalnej we Wrocławiu sg Koegler 49 Teil III]
3[Uwaga dr Pohla: W tekście zachowano pisownię Kemnitz, używaną przez Josepha Köglera]
4Kancelaria dominium
5[Uwaga dr. Pohla: Ältestes Mannrechtsprotokoll fol.52a. GQ V. s.83]
6Oryginał tego aktu potwierdzenia znajduje się wśród listów dobra Piszkowice w piszkowickiej bibliotece zamkowej
7Kopia aktu ugody wśród pism, dotyczącyh Korytowa tamże
8Oryginał wśród pism majątku Korytów tamże
9Archiwum kolegiaty kłodzkiej sg. K11.
10Księgi ławnicze Sokołówki
11Archiwum kolegiaty kłodzkiej sg. B.3.e.
12Tamże sg. P.11 [uwaga dr. Pohla: Kögler pisze 8000 talarów. Jednak w GQ Bd.VI H .3 s.106 nr.503 sg.P.1.a i 800 guldenów]
13Wśród pism dolnego dworu w Łomnicy (Lomnitz)
14Akta, dotyczące tego, znajdują się wśród pism dolnego dworu w Łomnicy
15Tamże.
16Akta, dotyczące tego, znajdują się wśród pism dolnego dworu w Łomnicy
17Powiadomienie dominium Korytów z 1645 r. w pismach dotyczących Korytowa
18W wiadomościach o kłodzkich dobrach rycerskich Christopha Doninga z 1661 r.
19Oryginał aktu transakcji w listach z Korytowa
20Oryginał aktu transakcji w listach z Bierkowic
21Księgi ławnicze w Niwie
22Kopia aktu kupna-sprzedaży wśród pism dotyczących Korytowa
23Oryginał aktu kupna-sprzedaży w pismach z Korytowa
24Księgi ławnicze w Kamieńcu
25W księdze miejskiej Kłodzka [1412-1466] na karcie 224 [uwaga dr. Pohla: GQ II s.115]
26Urbarium [Hrabstwa Kłodzkiego] z 1571 r. [uwaga dr. Pohla: Oryginał 1997: AP Wr. Rep. 23, sg. 1a; zob. też VJ Jg.II 1883/84, s. 59-77]
27Księgi ławnicze w Kamieńcu
28Kancelaria dominium w Szalejowie Górnym
29Tamże
30Kancelaria dominium w Szalejowie Górnym [uwaga dr. Pohla: także: księga ławnicza Kamieńca 1763-1836; 1990 w AP Wrocław, w zlikwidowanej w międzyczasie filii w Kłodzku; teraz pewno we Wrocławiu lub w Kamieńcu Ząbkowickim].