JOSEPHA KÖGLERA HISTORYCZNE WIADOMOŚCI O SZCZYTNEJ („HISTORISCHE NACHRICHTEN ÜBER DAS DORF RÜCKERS“).

Wprowadzenie.
Po szeregu tłumaczeń przyczynków Josepha Köglera, jakie ukazały się na łamach „Rocznika Muzeum Papiernictwa", „Almanachu Ziemi Kłodzkiej", a przede wszystkim w gazecie internetowej „Moja Brama. Okno na świat", pozwalam sobie przedstawić szerokiemu kręgowi pasjonatów Ziemi Kłodzkiej kolejny przyczynek. To „Historyczne wiadomości o wsi Szczytna", powstałe po 1815 roku i, jak się wydaje, nie opublikowane ani za życia ich autora, ani też w wydawanym prawie sto lat po jego śmierci kwartalniku historycznym „Vierteljahrsschrift für Geschichte und Heimatkunde der Graffschaft Glatz", w którym publikowano opracowania Köglera lub źródła z jego schedy, odkrytej w stanie szczątkowym w archiwum kościelnych w Ołdrzychowicach Kłodzkich.
Dopiero edycja wszystkich, uznanych za autentyczne, opracowań historycznych tego niezmiernie płodnego autora, przygotowana i wydana sumptem przedwcześnie zmarłego badacza historii naszej krainy, dr. Dietera Pohla, pozwoliło na pewnego rodzaju spopularyzowanie dziejów Szczytnej(1). „Pewnego rodzaju", gdyż stosunkowo niewielki nakład publikacji a co za tym idzie – jej bardzo ograniczona dostępność – uniemożliwiają zapoznanie się z nią szerszego kręgu osób zainteresowanych historią naszego regionu. Czytelnicy polscy czy czescy natrafiają przy tym na jeszcze jedną przeszkodę w odbiorze tego dzieła. Jest nią bariera językowa. Język niemiecki, używany w czasach Köglera, znacznie różnił się od tego, jakim współcześnie posługuje się ludność krajów niemieckojęzycznych. Ponadto ów duchowny, doskonały znawca obojga praw, swobodnie posługiwał się terminami z tego zakresu. Były one wprawdzie zrozumiałe dla kontynuatorów jego badań – wykładowców w Seminarium Nauczycielskim w Bystrzycy Kłodzkiej i ich uczniów oraz innych osób duchownych czy świeckich prawników – jednak dla współczesnych preceptorów tych dzieł mogą okazać się ciężkie do pojęcia a tym samym niewłaściwie przez nie interpretowane. Problem ten postrzegał także dr. Pohl, zaopatrując swoją edycję „Kroniki Hrabstwa Kłodzkiego" Köglera w odpowiedni aparat naukowy. Celem, jaki postawiłem sobie, podejmując się publikacji tłumaczeń prac tego pioniera nowoczesnej historiografii hrabstwa kłodzkiego, było właśnie przełamanie wspomnianych barier a tym samym ułatwienie recepcji jego prac przez współczesne społeczeństwo polskie, zamieszkujące te ziemie już od 80 lat i wykazujące coraz większe zainteresowanie ich przeszłością.
Niniejszy cykl tłumaczeń przyczynków nigdy nie ujrzały światła dziennego, gdyby nie osoba pani mgr Krystyny Oniszczuk-Awiżeń, wybitnej znawczyni problematyki Köglerowskiej, autorki szeregu artykułów i książki, poświęconej temu tematowi(2). Ona też podjęła się trudnej i niewdzięcznej pracy, jaką jest opracowanie redakcyjne nadesłanych tekstów i ich opublikowanie na łamach gazet internetowych. Zadaniem tłumacza jest jedynie możliwie najwierniejsze oddanie treści tekstu, przekładanego na inny język tekstu. Cała inna praca, ta,wymagająca największego wysiłku umysłowego i bogatej wiedzy tematycznej – spada na redaktora. Dlatego pozwalam sobie w tym miejscu wyrazić wielkie słowa wdzięczności i niekłamanego podziwu dla ogromu wiedzy, posiadanej w tej dziedzinie przez panią redaktor mgr Krystynę Oniszczuk-Awiżeń, której opracowanie tekstu jest tym bardziej trudniejsze i pracochłonniejsze, iż jest to wydawnictwo niewielkie, istniejące tylko dzięki pracy i funduszom Państwa Awiżeniów.
Hamburg- Jenfeld zima 2024/2025
Włodzimierz Jan Delekta
*
HISTORYCZNE WIADOMOŚCI O WSI SZCZYTNA.
Szczytna (Rückers, także Rückarsdorf) w najdawniejszych czasach należała w części do państewka homolskiego, inna część wsi zaś do innego właściciela(3). Tę ostatnią posiadał w 1351 roku Nikel von Glaubos(4). We wsi znajdowało się też dobro rycerskie, do którego należeli pewni poddani. Wolnym sędzią w Szczytnej był w 1497 roku Nicel Cluger(5). W 1597 roku za zezwoleniem komesa na zamku Homole, Hansa Prag von Wellnitza, pełnomocnicy prawni niepełnoletnich dzieci Hansa Klugera, byłego wolnego sędziego w Szczytnej, przekazali dobra wolnosędziowskie wraz ze wszystkimi przynależnościami wdowie Salome, pod warunkiem zachowania prawa do jego wykupu przez jej synów po osiągnięciu przez nich pełnoletności. Te dobra odstąpił Nikel Wachtel (przypuszczalnie drugi mąż Salome) Valtenowi Kluger(6). Ów Valentin Kluger sprzedał w 1546 roku, w czwartek po Wielkanocy, swoje dziedziczne dobra wolnosędziowskie, a to folwark z jednym czynszownikiem, karczmą, rzemieślnikami, młynem, stawami i wolnym pastwiskiem dla owiec dla całej wsi wraz ze wszystkimi prawami, jakie posiadali inni wolni sędziowie w kraju, za pięćset kop miśnieńskich (każda kopa po 60 małych groszy) Hansowi Prag von Wellnitz, staroście hrabstwa kłodzkiego(7). Terminowe raty spłacił tenże starosta do 1551 roku. W 1552 roku zakupu tych dóbr dokonał Ernst, książę Bawarii, ówczesny pan hrabstwa kłodzkiego(8). To dobro rycerskie wymienione jest także w dokumencie z 1565 roku(9).
Drugą część tej wsi, która nie należała do dominium Homole, posiadał w 1460 roku George von Lazan. Tenże wydzierżawił wszystkie swoje dobra w 1463 r. 1 maja(10) w Migwitz [Mügwitz – Mikowice], Hayde [Haide, Althaide – Górna Polanica] i Szczytnej na okres trzech lat Paulikowi von Gretz, ówczesnemu pisarzowi krajowemu w Kłodzku, za sumę 130 guldenów węgierskich (1 gulden = 40 groszy)(11). W roku 1478 dobra te posiadał Sigmund von Lazan, prawdopodobnie syn poprzedniego. Zmarł on będąc kawalerem a jego majątek przypadł księciu Henrykowi I z Podiebradów jako ówczesnemu hrabiemu kłodzkiemu. Tenże podarował w 1494 r. te dobra: połowę wsi Szczytna (1,5 oczynszowanego łanu i łąkę), połowę Hayde [Polanica] i 2,5 łanu w Mikowicach probostwu kanoników regularnych [augustianów] w Kłodzku(12). 16 października 1543 roku proboszcz Martin Kleneck sprzedał tę część w Szczytnej Hansowi Prag von Wellnitz, staroście kłodzkiemu(13), który później, w 1546 r. dokupił jeszcze dobro rycerskie.
Potem przeszła ta część w roku 1552 w ręce księcia Ernsta von Bayern, jako ówczesnemu panu Kłodzka, który jeszcze dokupił w 1556 r. kilku kmieci i zagrodników. Jego dziedzice w 1567 r. przekazali część ze Sczytną cesarzowi Rudolfowi II jako hrabiemu Kłodzka.
W ten sposób cała wieś Szczytna stała się własnością cesarskiego urzędu podatkowego. Tutejszy folwark został wydzierżawiony. Dzierżawa, tak jak i urbarz piwny, zostały w 1573 r. przez cesarski urząd podatkowy odebrane Ernstowi Leonhardtowi i przekazane w arendę Wolfowi Walsingerowi(14).
W roku 1579, cesarz Rudolf II, listem wystawionym w Pradze 10 kwietnia, przekazał jako zastaw swojemu radcy i osobistemu lekarzowi Johannowi Crato von Craftheim i jego spadkobiercom dobra w Szczytnej wraz z prawem sprawowania sądownictwa wyższego i niższego oraz z kamieniołomem i wszystkimi przynależnościami za 3000 kop(15). W tym samym roku na miejsce starego, wybudowanego przez Hansa Prag von Wellnitz, budynku mieszkalnego, postawiono nowy(16). W 1580 roku cesarz Rudolf II przyznał temuż zastawnikowi zapomogę w wysokości 5170 kop na budowę nowej kaplicy pogrzebowej, młyna i stodoły [Scheuer= Scheune]. Wspomniany powyżej Crato, wielki uczony i znany lekarz owych czasów, zmarł 24 września 1606 roku mając 69 lat i jest pochowany we Wrocławiu, w kościele św. Elżbiety(17), gdzie jego nagrobek z alabastru jest jeszcze zachowany(18).
W 1590 roku jego syn o imieniu Johannes posiadał także majątek Szczytna. Miał on za żonę Annę z domu Heugel, pochodzącą z Polkowic [Polkowitz=Pollkwitz=1937-1945 Heerwegen], której na łożu śmierci przekazał swoje prawa do Szczytnej dziedzicznie(19). Taż poślubiła najpierw Abrahama Jenkwitza, byłego starostę wrocławskiego (zm. 1609) a potem w Kłodzku 21 września 1610 r. Paula von Krauseneck, cesarskiego radcę kameralnego i prezydenta w Pradze(20). 11 kwietnia 1622 roku zakupiła od Hansa Raschdorfa, celem poszerzenia folwarku, dobra wolnego kmiecia za 348 kop(21). W 1623 roku owdowiała ponownie.
26 kwietnia 1627 roku wojska cesarskie, podczas swego odwrotu, podpaliły zamek w Szczytnej po jego uprzednim splądrowaniu(22). W 1639 roku w tej wsi wybudowano fort [Plockwerk= Blockwerk] z drewna. W marcu 1646 roku Szwedzi podczas przemarszu przez hrabstwo splądrowali tę wieś i pojmali w tutejszym kościele proboszcza z Dusznik, który musiał się wykupić. Także 18 marca został przez nich [Szwedów] spalony blokhauz. Wprawdzie został on odbudowany, ale we wrześniu 1646 r. znowu spalony przez trzy przechodzące regimenty szwedzkie. Załoga tegoż [blokhauzu] wyrządziła w ciągu kilku lat w okolicznych wsiach wiele szkód(23).
21 czerwca 1639 r. cesarz Ferdynand III wystawił w Wiedniu dokument nadania majątku Szczytna wraz z prawem sprawowania sądów wyższych nad poddanymi urzędu skarbowego w Ocieszowie [Utschendorf, dziś ul. Ludowa w Szczytnej], Drzązgach (Harte) i Łężycach [Friedersdorf] jako własność i dziedzictwo swojemu osobistemu lekarzowi, Dr. Isaiasowi Sachs za sumę 4000 guldenów, zaspokajając nią żądania spadkobierców Krausenecka, wynikające z zastawu. Wówczas w Szczytnej znajdowały się dwa folwarki(24), do których ów Sachs dokupił jeszcze trzy dobra wolnych kmieci(25). 6 grudnia 1650 r. król Ferdynand IV jako hrabia Kłodzka podarował mu [Sachsowi] wszystkich w tych trzech wsiach, Harte, Utschendorf i Friedrichsdorf poddanych kamery.
Tenże Isaias Sachs był synem Jonasa Sachsa, byłego kapłana, późniejszego proboszcza w Nowej Rudzie(26) [Neurode]. W 1628 r. był on lekarzem hrabstwa kłodzkiego a potem, kiedy nawrócił się na wiarę katolicką, osobistym lekarzem cesarza Ferdynanda III i lekarzem krajowym Czech. Zmarł w 1655 roku i został pochowany w kościele w Szczytnej(27). Jego małżonka, Margaretha lub jak powiadają inni, Sybilla von Hartig, została przez niego wyznaczona jako jedyna dziedziczka pozostawionego majątku(28). Zakupiła od cesarza Leopolda I w 1658 roku „Busch” przy Kamiennym Potoku. Na mocy testamentu, sporządzonego przez nią w 1668 roku, majątek Szczytna wraz ze wszystkimi przynależnościami przeszedł na własność jej kuzyna, Johanna Isaiasa von Hartig, jako dobro własnościowe i dziedziczne(29). Był on cesarskim radcą nadwornym i w 1684 roku dokupił do swoich dóbr od cesarskiej komisji alienacyjnej za sumę 32000 florenów jeszcze siedem wsi kameralnych: [Jawornicę] Jauernig, [Witów] Nerbotin, [Leśna] Leschney, [Kulin Kłodzki] Keilendorf, Zischney, (Kocioł) Kessel i (Gołaczów) Hallatsch, kawałek lasu zwany „Lehne" a rozciągający się od Szczytnej po Pasterkę (Passendorf)(30). Po jego śmierci, która nastąpiła w 1708 roku, majątek Szczytna przypadł przy braterskim podziale, czwartemu synowi o imieniu Christoph Cajetan, baronowi von Hartig.
Tenże zmarł w 1719 roku nie pozostawiając spadkobierców i przekazał na mocy sporządzonego w Pradze 8 maja 1719 r. testamentu majątek Szczytna swojemu bratu, Johannowi Hubertowi hrabiemu Rzeszy von Hartig, który posiadał go jeszcze w 1741 roku. Po jego śmierci majątek Szczytna przypadł jego córce, Marii Antoninie, której małżonkiem był saski generał-lejtnant, hrabia Rzeszy Franz von Bellgarde. Tenże sporządził w Dreźnie 23 grudnia 1765 roku testament, w którym zapisał majątek Szczytna dwóm nieletnim jeszcze synom, Friedrichowi i Heinrichowi. Pierwszy z nich stał się później właścicielem całego majątku Szczytna(31).
W 1761 w Szczytnej został spalony Joseph Fränzel z Jauernig [Jawornicy], z powodu popełnionej sodomii(32).
W 1784 roku Friedrich, hrabia Rzeszy von Bellgarde, sprzedał dobra w Szczytnej wraz z wszelkimi przynależnościami Michaelowi baronowi von Stillfried, pruskiemu pułkownikowi i panu dziedzicznemu w Nowej Rudzie. Po jego śmierci majątek odziedziczył jego drugi syn o imieniu Friedrich na Hausdorf [Jugów]. Tenże sprzedał je 28 lipca 1796 roku za 208 000 talarów swojemu kuzynowi Karlowi baronowi von Stillfried, który posiada je jeszcze obecnie.
Proboszczami w Szczytne byli: 1599 Ezechiel Richter, luteranin (późniejszy proboszcz w Radochowie [Reyresdorf]). 1610-1613 Simon Sartor. 1741 Franz Wenzel (zmarł 24 lipca 1764 w wieku 62 lat), Karl Winter (późniejszy dziekan i proboszcz w Międzylesiu) do 1767 roku, Johann Wenke (późniejszy proboszcz w Dusznikach), Joseph Stübinger z Kłodzka (zmarły w 1815 roku).
Przypisy:
1 J. Kögler, Die Chroniken der Grafschaft Glatz. Band 3. Die Chroniken der Dörfer, Pfarreien und Grundherrschaften der Grafschaft Glatz. Neu bearbeitet von Dieter Pohl. (Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz. Neue Folge. Reihe A: Ortsgeschichte Band 3) tu: s.417-422).
2 Krystyna Oniszczuk- Awiżeń, O dawnym hrabstwie kłodzkim i zasłużonym historyku Josephie Köglerze. Kłodzko 2018 (Biblioteka Regionalna- Biografie 3).
3 W. J. Delekta, Zamki hrabstwa kłodzkiego opisane przez Josepha Köglera. „Rocznik Muzeum Papiernictwa” R.16 Duszniki 2023, s.159-183 tu s. 169.
4 W najstarszym kłodzkim protokole prawa ziemskiego [uwaga dr. Pohla: „tam w roku 1351 nie występuje. Jednak fol. 3v, 1.02.1347: GQ V, s.3: fol.26v 17.10.1353 Otte und Ottakir von Gluboz; GQ V, s.40"].
5W księdze miejskiej Kłodzka [uwaga dr. Pohla: „GQ II, s.479, 8.05.(1497)"].
6 W III księdze miejskiej Kłodzka, fol. 135 [AP Wr. sg. 82/21/0/24/02 obecnie (po scaleniu II i III księgi miejskiej) fol.257 uwaga WJD]
7 Tamże, fol. 163 (obecnie fol. 313).
8 Jak wyżej.
9 Archiwum kolegiaty Q.8. W roku 1560 dawało ono 3/4 rocznej dziesięciny. (Księga dekanatu Neätiusa, fol.78, to samo 1631 dekanatu Kecka fol. 95) [uwaga dr. Pohla: GQ III, s.52 i 155 dalej].
10 W oryginale „am St. Siegmund-Tage" (w dzień św. Zygmunta). W Niemczech jest to 1 maja, w Polsce - 2 maja.
11 Oryginał aktu kupna-sprzedaży w kłodzkim archiwum kolegiaty [uwaga dr. Pohla: GQ II, s.265 i dalej, GQ VI Heft 3, s. 48, nr. 240].
12 Akt darowizny w kłodzkim archiwum kolegialnym A.5. [uwaga dr. Pohla: GQ II s.469 i GQ VI Heft 3, s. 55 nr. 283].
13 Tamże, kopia K.4.b. [uwaga dr. Pohla: GQ VI Heft 3, s. 68 nr. 346].
14 Stary protokół urzędowy w piszkowickiej bibliotece zamkowej [uwaga dr. Pohla: o tym przekazaniu także: Księga dekanatu Kecka, GQ III, s. 155].
15 Stary protokół urzędowy w bibliotece zamkowej w Piszkowicach [uwaga dr. Pohla: odnośnie tego przekazania także księga dekanatu Kecka: GQ III, s.155].
16 Rękopiśmienna kronika w bibliotece o.o. Franciszkanów.
17 Polius w Hemorologion, Schickfus, IV.Buch, s. 54.
18 Beiträge zur Beschreibung Schlesiens, t. 11, s.187.
19 Rękopiśmienna kronika w bibliotece o.o. Franciszkanów.
20 Aurelius, s.387.
21 Kronika żyjącego wówczas mieszkańca Bystrzycy.
22 Tamże.
23 Dokumenty dóbr w Szczytnej.
24 Księga dekanatu Kecka [uwaga dr. Pohla: w GQ III brak jakiejkolwiek informacji na ten temat]
25 W kłodzkiej księdze miejskiej 1466-1498 [uwaga dr. Pohla: GQ II, s.478].
26 Aelurius.
27 Według świadectwa na jego nagrobku, znajdującym się za ołtarzem głównym.
28 Dokumenty, dotyczące dóbr w Szczytnej.
29 Tamże.
30 [uwaga dr. Pohla: uzupełnienie, naniesione inną ręką: "Jak i 15 maja 1685 roku całe dominium Korytów (Coritau) a mianowicie: Korytów (Coritau); Niwa (Reichenau); (Hollenau); Kamienica (Camnitz); Sokołówka (Falkenhain); (Rübisch - i Engelhof) w Szalejowie Górnym (Oberschwedeldorf) dobro wolnosędziowskie w (Reichenau) oraz karczmę w Mikowicach (Mügwitz)].
31 Dokumenty, dotyczące dóbr w Szczytnej.
32 Tamże.