Materialne formy upamiętniania na terytorium Rosji polskich ofiar terroru państwowego (cz.5)

Następna kategoria – to pomniki stojące na miejscach ogólnej pamięci o ofiarach radzieckiego terroru (miejscach masowych pochówków) i oznaczone jako polskie. Pomniki te są ustawione przez miejscowe wspólnoty Polaków, przy aktywnym wsparciu i finansowaniu przez polskie misje dyplomatyczne. Wraz z innymi znakami narodowymi i wyznaniowymi (litewskimi, estońskimi, niemieckimi, łotewskimi, kałmuckimi, ukraińskimi, fińskimi i wieloma innymi) tworzą one jednolitą panoramę pamięci o ofiarach terroru. Najbardziej jaskrawo narodowe rozszczepienie pamięci o ofiarach uwidacznia się na kilku cmentarzach memorialnych, urządzonych na miejscach pochówków rozstrzelanych. Na cmentarzu Lewaszowskaja Pustosz pod Petersburgiem ustawiono ponad 20 pomników etniczno-wyznaniowych: Litwinów, Finów, mieszkańców Ingrii [kraina leżąca na południowym brzegu Zatoki Fińskiej], Estończyków, Asyryjczyków, Żydów, Ukraińców, Białorusinów, adwentystów, Norwegów… Jest wśród nich także pomnik Polaków – rozstrzelanych w Leningradzie w okresie Wielkiego Terroru. Ustawiony został 30 X 1993 (zrekonstruowany w 1998) z inicjatywy i środków Konsulatu Generalnego RP w Petersburgu i Stowarzyszenia „Polonia”. Autorem pomnika jest Ł. Piskorski. Napisy: na kamieniu obok krzyża „Przebaczamy i prosimy o przebaczenie”, na płycie „Pamięci Polaków – ofiar masowych represji rozstrzelanych w latach 1937-1938. Rodacy”. Jesienią 2010 r. z inicjatywy o. Krzysztofa Pożarskiego, dziekana kościoła św. Stanisława w Petersburgu, ustawiony został krzyż katolicki z napisem (tylko w j. rosyjskim!): „Katolikom ZSRR – Biskupom, Kapłanom, Zakonnikom i Wyznawcom wszystkich obrządków i narodowości – Ofiarom Represji Politycznych” (autor K. Po-żarski). Analogicznie dokonano memorializacji innego miejsca rozstrzeliwań – Uroczyska Sandarmoch. W X 1997 r., z inicjatywy polskiej misji dyplomatycznej, ustawiono tutaj krzyż katolicki i granitową płytę z napisem „W 60. rocznicę. Sołowieckim więźniom – Polakom i Kapłanom, którzy znaleźli wieczny odpoczynek na tej ziemi. 27.10.1997 Rodacy”,
a w 2008 jeszcze jeden polski pomnik [z napisem w dwóch językach] „Pamięci Polaków niewinnych ofiar stalinowskich represji”. Pomniki te znajdują się pomiędzy innymi obiektami: rzeźbami, obeliskami, płytami nagrobnymi ustawianymi w różnych latach przez organizacje miejszości narodowych, samorządy zagranicznych miast, konsulaty różnych państw.Takie same kompozycje pomników stawianych przedstawicielom wielu narodów istnieją także na innych cmentarzach memorialnych – dawnych cmentarzach obozowych: jest to Góra Schmidta w Norylsku, „Wostocznoje Kładbiszczie” [Cmentarz Wschodni] w Incie, Cmentarz Minłagu w Abiezi, „Jur-Szor” w Workucie. Należy podkreślić, że pierwszy impuls upamiętnienia i utworzenia kompleksów memorialnych, z reguły wychodzi ze strony ekspedycji zagranicznych (z Polski i krajów bałtyckich). W Norylsku, na dawnym cmentarzu więźniów Norylłagu (u stóp Góry Schmidta), utworzono w 1991 zespół architektoniczny poświęcony pamięci więźniów z krajów nadbałtyckich (autor projektu – P. Swidinskas). W ślad za tym, w roku 1996, powstał polski pomnik (autor projektu S. Gerada). A w chwili obecnej jest to kompleks memorialny „Norylska Golgota”. W Kotłasie polska inicjatywa upamiętnienia umożliwiła ocalenie dwóch cmentarzy ofiar terroru. W 1995 z inicjatywy Konsulatu Generalnego RP w Sankt Petersburgu i Kotłaskiego Stowarzyszenia „Sowiest’”, ze środków polskiej Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa ustawione zostały dwa jednakowe krzyże katolickie, z jednakowymi napisami w j. polskim i rosyjskim: „1930 1939 1956. Zamęczonym Polakom, Rosjanom i wszystkim zabitym i zmarłym w kotłaskich łagrach: matkom, ojcom, siostrom, braciom, córkom, synom… Wieczny odpoczynek. Wieczna pamięć. Rodacy z Polski. Warszawa. 1995”. Jeden z nich ustawiono na terenie cmentarza szpitala jednego z podobozów Kotłasłagu, gdzie w l. 1941-1943 chowano więźniów, specjalnych osiedleńców, osoby zmobilizowane do pracy – budowniczych mostu przez Małą Północną Dwiną. Drugi – na cmentarzu „Makaricha”; tu od lat 30. do 50. chowano specjalnych osiedleńców, zmarłych w położonym niedaleko punkcie przesyłowo-rozdzielczym, a także zesłańców, zmobilizowanych do pracy i osiedleńców specjalnych z osad Limienda i Michiejkiny Ostrowa; a także deportowanych, jeńców wojennych i osadzonych z kotłaskiego więzienia. W ciągu trzech lat cmentarz „Makaricha” uzyskał status Memorialnego Cmentarza Ofiar Represji Politycznych i w chwili obecnej znajduje się na nim 7 pomników zbiorowych i ponad 10 indywidualnych znaków pamięci.
A cmentarz „Zaowrażje”, dzięki polskiemu krzyżowi, funkcjonował w społecznej świadomości jako „polski cmentarz”. Dopiero, gdy w 2006 ustawiono tam wreszcie zbiorowy pomnik „Wieczna pamięć 25 000 wcielonych do trudarmii i więźniów Siewdwinłagu, Siewżiełdorłagu, Kotłasłagu, którzy zginęli w l. 1941-1943 przy budowie Kotłaskiego mostu kolejowego. Pomnik powstał ze środków społecznych w 2006 r.”. Wynika z tego, że w Kotłasie polska i rosyjska pamięć połączyły się i wspólnie utworzyły miejsca pamięci o ofiarach GUŁAG-u.
c.d.n.