Historyczny opis parafii Gorzanów według Josepha Köglera – cz. I

Wstęp*
Zanim przystąpię do Köglerowskiego przedstawienia historii parafii Gorzanów, pragnąłbym przedstawić w skrócie historię tej uroczej miejscowości z jej pięknym, ostatnio odbudowywanym, zamkiem. Gorzanów [niem. Grafenort] położony jest w Rowie Górnej Nysy, na pograniczu Wysoczyzny Łomnicy i Obniżenia Bystrzycy Kłodzkiej, u stóp pasma Krowiarek. Od 1945 do roku 1954 był siedzibą samodzielnej gminy a potem, do 1972, gromady Gorzanów. Obecnie wchodzi w skład gminy Bystrzyca Kłodzka. Integralną część Gorzanowa stanowi przysiółek Muszyn [niem. Moschenhof] z zachowanym budynkiem dworskim.
Już w XII w. wznosił się tu gród obronny. Potem, na początku XIV w., pomiędzy obecnym zamkiem a kościołem, wzniesiono zamek, który został zniszczony w 1470 r., w czasie walk pomiędzy Ślązakami a królem Jerzym z Podiebradów. Resztki budowli użyto do wzniesienia obecnego zamku w Gorzanowie. Już w XIV stuleciu istniała tu parafia ze szkołą, piekarnia, młyn wodny i kuźnica. Podczas wojny trzydziestoletniej obaj współwłaściciele wsi (rodziny Raczynów i Muszynów) przeszli na szwenkfeldyzm*. Po jej zakończeniu dobra Gorzanów zostały, podobnie jak większość posiadłości innowierczych mieszkańców hrabstwa kłodzkiego, skonfiskowane przez władze cesarskie. Kilka lat później wieś zakupił hrabia von Annaberg, a trzydzieści lat później Jan von Herberstein. Jego potomkowie posiadali Gorzanów aż do XX w.
W XIX w. wieś dynamicznie rozwinęła się pod względem gospodarczym, kulturalnym i turystycznym. Funkcjonowały tu: szkoła, młyny wodne, tartaki i browar. Zamek, na którym urządzono zawodowy teatr, udostępniono dla zwiedzających. We wsi działała lokalna sekcja Kłodzkiego Towarzystwa Górskiego, niezmiernie zasłużona dla rozwoju turystyki i badań nad historią tych ziem organizacja [niem. Glazer Gebirgsverein].
Zabytki
Gorzanów posiada liczne pamiątki architektoniczne, wpisane do wojewódzkiego rejestru zabytków. Na szczególną uwagę zasługuje zespół zamkowy z 1570 r., przebudowany w latach 1653-1657. Obecny wygląd uzyskał po przebudowie w XIX stuleciu.
Kiedy w roku 1970 wędrowałem po tych terenach, zamek w Gorzanowie wywarł na mnie przygnębiające wrażenie. Budowle były zaniedbane, a w pomieszczeniach zamku mieściła się przechowalnia paszy dla zwierząt. Obecnie, ten w zasadniczej bryle renesansowy obiekt, składa się z zamku właściwego, trzech ścian kurtynowych (południowa, północna i zachodnia), parku, zabudowań gospodarczych, oficyny mieszkalno-gospodarczej, oficyny przy ul. Podzamcze 7/8 oraz budynku browaru (obecnie gorzelni) przy ul. Podzamcze 12.
Drugim zabytkowym obiektem w Gorzanowie, którego historii Kögler poświęcił szczególnie dużo uwagi, jest zespół kościoła parafialnego. W jego skład wchodzi kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny, kaplica pw. Pana Jezusa, kaplica cmentarna „Memento mori" (pamiętaj o śmierci) i kaplica pw. św. Barbary oraz ogrodzenie kościoła wraz z jego bramami. Na uwagę zasługuje także kaplica odpustowa pw. św. Antoniego Padewskiego, wzniesiona w pierwszej połowie XVIII w.
Oprócz zamku i obiektów sakralnych wartość zabytkową posiadają: dwór Muszyn przy ul. Bystrzyckiej 8, pochodzący z 1571 r., przebudowany w 1821; dwór Raczyn przy ul. Polnej, zbudowany w 1573, przebudowany w XX w.; dom przy ul. Bystrzyckiej 1 z połowy XVIII w., przebudowany w XIX w. i dom przy ul. Kłodzkiej 1 z XIX w.
* Ta część wstępu opracowana została na podstawie publikacji:
M. Staffa (red,), Słownik geografii turystycznej Sudetów, T. 15 Kotlina Kłodzka i Rów Górnej Nysy, Wrocław 1994 oraz W. Brygier, T. Dudziak, I. Chomiak, Ziemia Kłodzka, Pruszków 2010.
* Doktryna religijna dolnośląskiego szlachcica, Kaspra Schwenkfelda (1489-1561) – W.D..
***
Po tym krótkim zarysie historii Gorzanowa i jego zabytków chciałbym przystąpić do właściwego tematu publikacji, jakim jest „Historyczny opis parafii Gorzanów", sporządzony 27 stycznia 1807 r. przez ówczesnego proboszcza parafii Krosnowice, Josepha Köglera. Podobnie jak większość publikacji tego pierwszego rzetelnego historyka Ziemi Kłodzkiej, także i to dzieło nie doczekało się publikacji za życia jego autora. Nastąpiło to dopiero 1888 r. na łamach kwartalnika historycznego, poświęconego historii hrabstwa kłodzkiego: J. Kögler, Historische Beschreibung der Pfarrerei Grafenort. Verfasst von Joseph Kögler, Kaplan zu Regensdorf. (Den 27 Januar 1807). [W:] „Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Graffschaft Glatz“. Jg. VI 1887/88. Habelschwerdt 1888, s. 222-233, 329-344.
Zamieszczone w tekście przypisy pochodzą od autora opracowania czyli Köglera. Własną ingerencję w treść przyczynku ograniczyłem do zaopatrzenia go w niezbędne uzupełnienia i wyjaśnienia, zaznaczając je inicjałami: WD.
Włodzimierz Jan Delekta
**
Tłumaczenie: Włodzimierz Jan Delekta. Redakcja: Krystyna Oniszczuk-Awiżeń.
Historyczny opis parafii Gorzanów. Sporządzony przez Josepha Köglera, kapłana w Krosnowicach (27 stycznia 1807 r.)
Część 1: Udokumentowana historia i opis parafii w Gorzanowie
Parafia składa się obecnie (w 1807 r.) z gmin wiejskich Gorzanów i Mielnik [Melling] i liczyła w 1804 r łącznie 1304 ludzi(1).
I. Ogólnie o wsi Gorzanów
Wieś w najstarszych dokumentach zwie się Arnoldisdorf (łac. Arnoldi villa) a w późniejszych Arnsdorf. 28 marca 1670 r. Urząd Królewski w Kłodzku zarządził, aby wieś ta, na prośbę Johanna Friedricha, hrabiego Rzeszy von Herberstein, z zezwoleniem cesarza Leopolda I zwała się i była pisana jako Grafenort(2). Miejscowość ta, ze względu na rodzaj zabudowy, należy do najpiękniejszych w hrabstwie kłodzkim, tworzy własną gminę i posiada obecnie kościół parafialny, kaplicę dziękczynną, zamek z kaplicą, 5 dworskich folwarków(3), budynek plebanii i budynek szkolny, karczmę, dwa młyny i dwa tartaki, gospodarstwo wolnego kmiecia, 31 gospodarstw chłopów pańszczyźnianych, 154 gospodarstwa ogrodników, chłopów małorolnych i innych(4). Wśród mieszkańców znajdują się: cyrulik, kowal, piekarz, szewc, rzeźnik, piwowar, garncarz, krawiec, rzeźbiarz, bednarz, 3 stolarzy. Znajduje się tu także cegielnia. W dawnych czasach na wzgórzu Keilberg [wzgórze Klin – pomiędzy obecnym zamkiem a kościołem – W.D.] stał zamek obronny, został on jednak zburzony w 1470 r. przez Ślązaków, kiedy toczyli oni wojnę przeciw królowi Jerzemu(5).
Rozdział I: O kościele parafialnym w Gorzanowie w szczególności
Kościół stoi na wzniesieniu, zwanym Keilberg. Jest to bardzo masywna, pokryta gontem, budowla na planie krzyża. Przy niej znajduje się cmentarz, otoczony murem z dwoma wejściami. Od strony wschodniej i zachodniej tegoż [kościoła – WD] znajdują się przylegające do murów kościelnych dwie masywne kaplice, spośród których pierwsza jest pw. Franciszka Ksawerego, druga zaś pw. Świętej Barbary. Z przodu kościoła stoi masywna dzwonnica, zaopatrzona w hełm i okna widokowe. Ma ona jednak wiele pęknięć i, aby zapobiec zawaleniu się, musiano wzmocnić ją filarami ochronnymi i kotwami. Na niej wiszą obecnie 4 dzwony, spośród których największy waży 18 cetnarów a drugi 6 cetnarów(6). Oba zostały przetopione w Opawie [niem. Troppau] przez Christiana Hofmanna i poświęcone przez opata z Broumova(7), Tomasza. Czwarty, najmniejszy zwany jest powszechnie „dzwoneczkiem umierających", gdyż uderza się w niego na żądanie, wówczas, gdy konający leżą w agonii.
Odnośnie wnętrza kościoła, to ma on sklepienie kolebkowe i wielkie kaplice zarówno po stronie północnej, jak i południowej. Północna poświęcona jest Św. Annie, a południowa Św. Józefowi z Nazaretu. Następnie w tym kościele znajduje się teraz 7 ołtarzy, spośród których obecny ołtarz główny został wykonany około 1786 r. i pokryty polichromią w 1805 r. Przy północnej stronie prezbiterium znajduje się zakrystia a nad nią dostojne oratorium. Na chórze, w dwóch rzędach stoją organy piszczałkowe 16 głosowe, które zostały wykonane dopiero w 1806 r przez Johanna Kuttlera z Vidnavy [niem. Weidenau] i kosztowały 600 florenów. Także w tym kościele znajduje się zbudowana w połowie XVII stulecia kruchta(8) dla rodziny hrabiów Rzeszy Herberstein(9).
Kościół jest pw. Św. Marii Magdaleny. Dlatego też jej dzień – niedziela po 22 lipca – jest uroczyście świętowany każdego roku(10). Coroczne upamiętnienie poświęcenia tego kościoła obchodzone jest obecnie, tak jak już w 1631 r.(11) w drugą niedzielę po Michale [druga niedziela po 29 września – WD]. W XVI stuleciu było to w niedzielę po święcie Narodzin Marii Panny [w niedzielę po 8 września – WD](12).
Lenno kościelne albo prawo patronatu nad tym kościołem należało od najdawniejszych czasów, jak i nad wszystkimi kościołami Ziemi Kłodzkiej, do pana kraju. Król Jan z Czech [Jan I Luksemburski] podarował je w 1336 r. w dniu Magdaleny [22 lipca 1336 r.] stanom(13), a ponieważ Gorzanów w dawnych czasach składał się z różnych części, prawo patronatu należało wówczas do wszystkich szlacheckich właścicieli dóbr, w zależności od wielkości ich udziału. Przykładowo w roku 1560 kolatorami albo patronami byli Hans, Christoph, Georg, Heinrich von Ratschin i panowie von Moschen(14). Jednak kiedy kiedy około 1624 r. różne części dóbr w Gorzanowie (wówczas Arnsdorf) zostały połączone, prawo patronatu było wykonywane tylko przez jednego pana, mianowicie tego, który był panem całego Gorzanowa.
Tenże kościół parafialny podlega, jak wszystkie inne kościoły hrabstwa kłodzkiego, pod zwierzchność duchowną Arcybiskupstwa Praskiego. Od najdawniejszych czasów do parafii tej należała początkowo tylko sama wieś Grafenort(15). W roku 1623, podczas powszechnej banicji niekatolickich kaznodziei z hrabstwa kłodzkiego, dotychczasowa parafia w Starej Łomnicy [niem. Alt Lomnitz] wraz z wszystkimi przynależnymi wsiami, dołączona została do Gorzanowa jako filia. W 1755 r. została on niej oddzielona i otrzymała znowu swojego proboszcza(16). W 1786 r. sąsiednia wioska Mielnik została na prośby jej mieszkańców oddzielona od parafii Krosnowice [niem. Rengersdorf], do której należała od najdawniejszych czasów i ku większej wygodzie przyłączona do parafii w Gorzanowie(17). Obie gminy wiejskie, Gorzanów i Mielnik, liczyły w 1796 r. łącznie 1134 mieszkańców(18).
Zarówno czas pierwszej budowy tego kościoła, jak i jego najstarszych losów są całkowicie nieznane z powodu braku wiarygodnych świadectw, chociaż wiadomo, iż istniał on już w XIV stuleciu, gdyż w 1384 r. znajduje się Gorzanów pod nazwą Arnoldi villa w spisie ówczesnych 39 parafii hrabstwa kłodzkiego(19)
Kiedy w roku 1560 przeprowadzono w hrabstwie kłodzkim generalną wizytację kościołów, Św. Jerzy był patronem tego kościoła, który wówczas posiadał trzy ołtarze. W tym czasie znajdowały się w nim dwa srebrne, pozłacane kielichy, srebrna monstrancja, krzyż, srebrny pacyfikał i trzy dzwony(20).
Po tym czasie także i ten kościół, jak większość kościołów hrabstwa kłodzkiego, używany był od około 1570 r. do 1620 r. do odprawiania nabożeństw ewangelicko-luterańskich.
W 1631 r., podczas pierwszej wizytacji generalnej kościołów po wygnaniu luterańskich kaznodziei, w kościele tym znajdowały się trzy zbezczeszczone ołtarze, 2 dzwony, jeden srebrny, pozłacany kielich i takież cyborium [puszka na hostię](21).
W 1651 r. Johann Friedrich hrabia von Herbertstein, ówczesny pan dziedziczny Gorzanowa i założyciel obecnego majoratu, polecił wybudować kryptę(22) jako miejsce pochówku dla swojego rodu(23) a następnie na cmentarzu przykościelnym kaplicę pw. Św. Barbary.
W 1658 r. wrocławski biskup – sufragan Balthasar Liesch von Hornau konsekrował ten kościół za zezwoleniem arcybiskupa praskiego pw. św. Marii Magdaleny(24).
7 czerwca 1667 r. przy kościele utworzono bractwo dla osób obu płci, nazwane „Święta Panna z Góry Karmel"(25). Święto tytularne tegoż bractwa rozpoczyna się uroczyście w każdą niedzielę po 16 lipca.
W roku 1665 ówczesny kardynał i arcybiskup praski, Ernst von Harrach przeprowadził wizytację kościołów na terenie hrabstwa kłodzkiego. 12 czerwca przybył on do Gorzanowa. Następnego dnia konsekrował nowo wybudowaną na Górze Dębowej kaplicę dziękczynną ku czci Św. Antoniego Padewskiego, trzy ołtarze w kościele farnym oraz jeden na cmentarzu w kaplicy Św. Barbary. 15 czerwca w kaplicy zamkowej bierzmował 60 osób. 16 czerwca dokonał rekoncyliacji(26) tutejszego kościoła i cmentarza. 18 czerwca wyświęcił trzy dzwony tamtejszego kościoła, a to: duży – ku czci Jana Chrzciciela, średni – ku czci Antoniego Padewskiego a mały – ku czci Św. Teresy(27).
W 1676 r. podwyższono wieżę kościelną i zaopatrzono ją w nowy hełm oraz kulę na szczycie(28). 13 maja 1681 piorun uderzył w wieżę. Spłonęła cała konstrukcja drewniana a oba większe dzwony uległy stopieniu(29). Jeszcze tego samego dnia ludwisarz Hoffman z Opawy przetopił je w Gorzanowie a wieża została odbudowana tak, jak wyglądała przedtem(30).
W 1701 r. od strony wschodniej cmentarza, w następstwie zezwolenia konsystorza praskiego, wydanego 1 lutego, wybudowano kaplicę ku czci św. Franciszka Ksawerego(31). Została ona wyświęcona 11 sierpnia 1701 r. przez sufragana praskiego, Vitusa Seipela, urodzonego w Lądku Zdroju, który w tym czasie przeprowadzał wizytację kościołów na terenie hrabstwa kłodzkiego(32).
W roku 1708 od południowej strony kościoła wybudowano wielką kaplicę ku czci św. Józefa, a w następnym roku inną, identyczną w formie jak poprzednia, przy północnej ścianie, ku czci Świętej Rodziny(33). Jest ona obecnie powszechnie zwana kaplicą św. Anny.
9 sierpnia 1734 kościół wizytował arcybiskupi wikariusz generalny, Johann Maur. Martini, urodzony w Lewinie, któremu towarzyszył praski biskup sufragan, Rudolf, hrabia von Spork(34) i bierzmował w tym kościele.
W 1768 r. praski biskup sufragan, Johann Andreas Kaiser, przeprowadził generalną wizytację kościołów w hrabstwie kłodzkim. 26 czerwca wizytował tutejszy kościół i udzielił w nim bierzmowania. Rankiem następnego dnia udał się on do Krosnowic(35).
c.d.n.
Przypisy:
1) Wyciąg ze spisów ludności w archiwum dekanatu.
2) Kopia urzędowego nakazu w archiwum zamkowym w Gorzanowie. [Obecnie archiwum rozproszone – WD.]
3) Zwą się one: Schloßhof, Moschen- Ratschin- Seibt- i Wasserhof.
4) Jeden młyn i 1 tartak znajdują się nad Nysą a drugi nad Łomnicą. Ostatni spośród nich został wybudowany w 1752 r.
5) Beiträge zur Beschreibung Schlesiens 9. Teil s. 301.
6) Archiwum parafialne w Gorzanowie.
7) Tamże.
8) Eliä Dionysos Schiel, Leichenrede auf den Joh. Friedr. Graf von Herberstein, s. 9.
9) Spoczywa w niej założyciel majoratu Joh. Friedr. hr. v. Herberstein Starszy oraz wielu innych z jego rodu.
10) O ile ten dzień sam nie jest niedzielą. Na podstawie zarządzenia papieża z 19 kwietnia 1788 r.
11) Lib. Decan. Christ. Neaetii fol. 24. [GQ/III, s. 42 – WD].
12) Lib. Decan. Hieron. Keck. Fol. 122. [GQ/III, s. 176 – WD].
13) Kopia przywileju w moim posiadaniu.
14) Lib. Dec. Neaetii fol. 24 [GQ/III, s. 42 – WD].
15) Tamże fol. 22.
16) Archiwum parafialne w Gorzanowie.
17) Akta, dotyczące separacji, w archiwum parafialnym w Krosnowicach.
18) „Schlesische Provinzialblätter” August 1798 s. 162.
19) P. Balbin. in miscell. Boh. V p. 35.
20) Lib. Decan. Christ. Neaetii, fol. 24. [GQ/III, s. 42 – WD].
21) Lib. Decan. Hieron. Keck.
22) Spoczął w niej jako pierwszy jego pierworodny syn Johann Friedrich Franz, potem w 1664 r. jego pierwsza małżonka Maria Margaretha hrabina von Annaberg, jako trzecia w 1695 jego córka, Maria Theresia, zamężna hrabina von Mettich, a w 1701 r. sam fundator.
23) Mowa pogrzebowa Schrödera w dniu jego śmierci.
24) Archiwum parafialne w Gorzanowie.
25) Tamże.
26) [Obrzęd liturgiczny, przywracający charakter sakralny sprofanowanym lub zdewastowanym miejscom – WD].
27) Archiwum parafialne w Gorzanowie.
28) Tamże.
29) Rękopiśmienna kronika pewnego mieszkańca Bystrzycy Kłodzkiej.
30) Archiwum parafialne w Gorzanowie.
31) Tamże.
32) Historia Collegii Glacenisis ad a. 1701.
33) Archiwum parafialne w Gorzanowie.
34) Tamże.
35) Tamże.