Klub Literacki Helikon: Po co piszemy i czytamy wiersze?
Każdy utwór poetycki powinien dostarczać czytelnikowi emocji, oddziaływać na jego uczucia, budować nastroje.
Czytając wiersze – szukamy jakichś uczuć, dla siebie, konfrontujemy swoje uczucia, podglądamy uczucia innych – to jest oczekiwanie czytelnika. Z kolei poeci pisząc wiersze – zazwyczaj starają się wyrazić uczucia, opisać je, przekazać czytelnikowi, może go sprowokować do szczególnej wrażliwości – to jest misja poety.
Jakie uczucia pojawiają się w poezji? Oto przykładowe: radość, smutek, gniew, lęk, wstyd, duma. A każde z nich ma wiele odcieni i stopni nasilenia. Przykładowo – radość to może być stan od zwykłego „zadowolenia”, przez „wesołość” aż do „entuzjazmu”, czy nawet „euforii” lub „szczęśliwości”. Spójrzmy na przykład poniżej, ile tam jest zachęty do szczęścia!
Dzień dobry, mój kochany (Phil Bosmans)
Dzień dobry, mój kochany.
Znajdź trochę czasu na to, by być szczęśliwym!
Jesteś cudem, który żyje,
który rzeczywiście istnieje na ziemi.
Jesteś kimś jedynym, niepowtarzalnym,
nie można cię z nikim pomylić,
czy wiesz o tym?
Dlaczego się nie zdumiewasz?
Nie podziwiasz,
Nie cieszysz się swym istnieniem
I istnieniem innych wokół ciebie?
Czy to tak oczywiste,
Czy to nic nadzwyczajnego,
że żyjesz, że dano ci żyć, że dano ci czas,
abyś śpiewał i tańczył,
czas, abyś był szczęśliwy?
Zazwyczaj jest tak, że uczucia towarzyszą nam dłużej, zmieniają się, ale pozostają w nas przez jakiś czas albo nawet na zawsze. Inaczej jest z emocjami. One pojawiają się znienacka, trwają krócej, na ogół przemijają, ustępując miejsca kolejnym, dlatego nasze życie bywa tak ciekawe i urozmaicone. Poeci i ich wiersze mają w tym pomagać. Poniżej przykłady wierszy silnie emocjonalnych.
Elegia o… [chłopcu polskim] fragm. (Krzysztof Kamil Baczyński)
(…) I wyszedłeś, jasny synku, z czarną bronią w noc,
i poczułeś, jak się jeży w dźwięku minut – zło.
Zanim padłeś, jeszcze ziemię przeżegnałeś ręką.
Czy to była kula, synku, czy to serce pękło?
Pocałunki fragm. (Maria Pawlikowska-Jasnorzewska)
(…) Nie widziałam cię już od miesiąca
I nic. Jestem może bledsza,
Trochę śpiąca, trochę bardziej milcząca,
Lecz widać można żyć bez powietrza!
Gdy się miało szczęście, które się nie trafia:
Czyjeś ciało i ziemię całą –
A zostanie tylko, tylko fotografia,
To – to jest bardzo mało (…)
Większość czytelników oczekuje w wierszach emocji, szukają oni jakichś wrażeń, próbują doświadczyć tych krótkotrwałych stanów emocjonalnych. Poeci to wiedzą i próbują wywołać emocje, wykreować je u czytelników, czasem skomentować, czasem stworzyć bulgotanie emocji albo ich erupcję. Wiersz trwa zazwyczaj minutkę, a więc bardzo krótki jest ten czas na wykreowanie emocji. Gdybyśmy chcieli nazwać emocje, to trudno będzie znaleźć wyrażenia inne od tych, które opisują uczucia. Często jest tak, że pojawiają się emocje i … zostają z nami dłużej, czasami na lata, a nawet na zawsze – wtedy stają się one uczuciami.
Oprócz emocji i uczuć w wierszach ważne są nastroje. Pisząc – próbujemy stworzyć określony nastrój dla czytelnika, budujemy nastroje dobierając je do możliwych życiowych lub nieżyciowych sytuacji. Czytając wiersze – pragniemy, aby otoczył nas nastrój dopasowany do danej chwili (gdy nam smutno – aby to był nastrój powagi, melancholii, zadumania, żalu, generalnie smutny; gdy nam wesoło – aby to był nastrój pogodny, radosny, zabawy, żartowania, euforii). Czasem te nastroje się mieszają, przeplatają, dlatego czytanie poezji bywa frajdą. Oto przykłady nastrojów – lirycznego smutku oraz wzniosłej euforii.
Nic dwa razy fragm. (Wisława Szymborska)
(…) Wczoraj, kiedy twoje imię
ktoś wymówił przy mnie głośno,
tak mi było, jakby róża
przez otwarte wpadła okno.
Dziś, kiedy jesteśmy razem,
odwróciłam twarz ku ścianie.
Róża? Jak wygląda róża?
Czy to kwiat? A może kamień? (…)
Radość życia fragm. (Julian Ejsmond)
Z pierwszymi kwiatami się rodzić!
Z zielonym lasem się bratać!
Z szarymi skowronkami
w błękity radosne ulatać!
Z obłokiem po niebie błądzić!
Ze słońcem ziemię olśniewać...
W dziecięcym uśmiechu dźwięczeć...
W miłosnych wyznaniach śpiewać.
(…)
Emocje i nastroje to naturalne właściwości utworów poetyckich. Ale jakże często w wierszach chodzi o coś zgoła innego. Spójmy na trzy przykłady.
Pierwszy to pokazywanie ludzi – ich sylwetek, charakterów, marzeń, zdarzeń, pragnień, odczuć, itp. Wiersze pokazują ludzi pięknych i brzydkich, dobrych i złych, szczęśliwych i nieszczęśliwych, rozmaitych. Poeci mają jednak szczególną wrażliwość, aby opisać ich z dystansem, czasem bardzo dosadnie, czasem przez mgiełkę aluzji lub metafor. Poniżej próbka takiego opisu we fragmencie wiersza Wisławy Szymborskiej Portret kobiecy.
(…) Śpi z nim jak pierwsza z brzegu, jedyna na świecie.
Urodzi mu czworo dzieci, żadnych dzieci, jedno.
Naiwna, ale najlepiej doradzi.
Słaba, ale udźwignie.
Nie ma głowy na karku, to będzie ją miała.
Czyta Jaspersa i pisma kobiece.
Nie wie po co ta śrubka i zbuduje most.
młoda, jak zwykle młoda, ciągle jeszcze młoda.
Trzyma w rękach wróbelka ze złamanym skrzydłem,
własne pieniądze na podróż daleką i długą,
tasak do mięsa, kompres i kieliszek czystej.
Dokąd tak biegnie, czy nie jest zmęczona.
Ależ nie, tylko trochę, bardzo, nic nie szkodzi.
Albo go kocha albo się uparła.
Na dobre, na niedobre i na litość boską.
Drugi przykład opisów poetyckich to wspomnienia. Najczęściej odnoszą się do przeżyć autora, czasem do obserwowanych sytuacji, zdarzeń, bywa – historycznych. Zazwyczaj są to wiersze osobiste, odzwierciedlające fragmenty życiorysu, własne doświadczenia i refleksje – jak w tym wierszu poniżej.
Koniec poszukiwań (Janusz Olearnik)
Czytałem księgi uczone
miliony znaków
a wciąż za mało
nie rozumiem
wątpię
nie wiem
Słuchałem mędrców
ciągle za daleko
mowa ich trudna
myśli zawiłe
słowa
tylko słowa
Podglądałem mistrzów
ja niedoskonały
wypełniony niewiarą
nieporadny
naśladowca
Próbowałem doświadczeń szalonych
i nie mam recepty
próżno zmieszane nadzieje
pomysły
uczynki
Rozmawiałem z bogiem
kazał czynić dobro
kochać bliźnich
szanować życie
czekać na wieczność
Wciąż nie mam klucza
do wrót tajemnicy
nie znam wzoru na doskonałość
ani receptury mądrości
nie wzlecę pod nieboskłon
Pozostaje zwyczajne życie
proste
po swojemu
dla siebie
i tych których kocham
Trzeci przykład opisów poetyckich dotyczy pokazywania świata, który nas otacza: przyrody, architektury, przestrzeni i zachodzących zdarzeń – miłych i niemiłych. Wszystko to jest doskonałą inspiracją dla poetów, którzy są wrażliwymi obserwatorami tego świata, dostrzegają tam więcej aniżeli reszta społeczności.
Jesienna pora (Walentyna Anna Kubik)
Paleta barw wypływa
spod pędzla malarki natury
tworzy malownicze obrazy
pachnących dojrzałych sadów
wspaniałego grzybowego lasu
Ścierniska złocą się to brązowieją
- bele słomy zdobią ścierniska
Srebrzyste babie lato wędruje
z pasażerami na spadochronie
Buki i klony – płoną
Na koniec warto wskazać bodaj najczęściej występujący rodzaj ekspresji poetyckiej – są to po prostu wiersze o niczym, rodzaj impresji, czasem cudownej, oderwanej od ludzi i świata, to teksty płynące prosto z serca, z wyobraźni, z głębi duszy poety. Nie jest ważna tematyka, nie ma przesłania ani puenty błyskotliwej, ale jest zabawa słowem, nastrojem, aurą tajemniczości, niezobowiązującej swobody, pięknem stylu. Czytelnik czuje się jakby unosił się na falach słów, rozbujany, płynący donikąd, jak w poniższym wierszu.
W wiatru poszumie (Leszek Szczurek)
Czekam na wiatr by rozgonił
zwątpienie i beznadzieję
gdy nawiedza mnie
i tych co przechodzą obok
szukając utraconego piękna
w zaciszu przedawnionej miłości
by poznać alegorię wschodu
szukam swego miejsca
wśród ukrytych spojrzeń
- spłacając dług.
Można by pokazywać jeszcze wiele rodzajów i przykładów opisów poetyckich, wiele powodów, dla których poeci tworzą wiersze, a czytelnicy zanurzają się w ich poezję. Tu pokazano tylko fragment tego świata, żeby go lepiej poznać i rozumieć. Czytajmy poezję.
Janusz Olearnik