WOLANY W OPISIE JOSEPHA KÖGLERA (cz. I) tłumaczenie: Włodzimierz Jan Delekta

Wprowadzenie
Kontynuując cykl tłumaczeń przyczynków poświęconych dziejom Ziemi Kłodzkiej autorstwa historyka i kapłana Josepha Köglera, pragnąłbym przedstawić kolejną pracę, zawierającą opis majątku Wolany. Wartość historyczna tego powstałego w 1797 r. opracowania polega, podobnie jak i wszystkich innych prac tego pioniera historii hrabstwa kłodzkiego, przede wszystkim na szerokim wykorzystaniu źródeł prymarnych, głównie z bibliotek i archiwów dworskich. Zbiory te zostały rozproszone, głównie w 2 połowie XIX w. a jedynym śladem po wielu tak ważnych dla historii tego regionu dokumentach, jak akta kupna-sprzedaży poszczególnych dóbr, pamiętniki czy księgi ławnicze lub metrykalne – są wyciągi z nich, opublikowane często wiele lat po śmierci autora przez kontynuatorów jego pracy, głównie w lokalnym kwartalniku historycznym „Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatskunde der Grafschaft Glatz“(1). Pomimo upływu ponad 130 lat od ukazania się ostatniego numeru tego periodyku, wartość poznawcza jego treści nie uległa dezaktualizacji(2), stając się źródłem inspiracji licznych ekspozycji muzealnych(3).
Poniższe tłumaczenie opiera się właśnie na wersji opublikowanej przez zespół redakcyjny wspomnianego kwartalnika z rękopisu ze schedy po Köglerze, odnalezionej wraz z innymi dokumentami z jego biblioteki, przechowywanymi wówczas w archiwum parafii w Ołdrzychowicach Kłodzkich, której kapłanem był przez ostatnie lata swego krótkiego życia. Jego doczesne szczątki spoczywają w miejscowym kościele, w kruchcie rodziny Magnisów, co stanowi dobitny dowód na to, jak bardzo był ceniony już przez jemu współczesnych.
Istotną rzeczą, o której muszą pamiętać czytelnicy tego przyczynku, jest fakt zaniknięcia licznych drobnych folwarków, istniejących niegdyś na tym terenie, zlikwidowanych w wyniku akcji komasacji dóbr przez cesarskiego feldmarszałka George’a Oliviera, hrabiego Rzeszy Wallisa w pierwszej połowie XVIII w. Wraz z włączeniem tych mini-dóbr do dominium Wolany zniknęły także ich nazwy, pochodzące od nazwisk ich właścicieli. Dlatego też nie powinno wzbudzać zdziwienia podawanie w poniższej publikacji licznych niemieckich nazw posiadłości ziemskich bez podawania ich polskich odpowiedników, których po prostu nie ma.
Włodzimierz Jan Delekta Hamburg-Jenfeld, lato 2024

Historyczne wiadomości o dominium Wolany
HISTORISCHE NACHRICHTEN VON DER HERRSCHAFT WALLISFUHRT(4)
Hrabiemu Rzeszy Wilhelmowi Alexandrowi von Schöneich-Carolath dziedzicowi tych dóbr dedykuje Joseph Kögler, kapłan w Krosnowicach (niem. Rengersdorf). 24.VIII. 1797.
Do majątku tego należą: Wolany (Wallisfurth), Chocieszów (Stolzenau), Kopanka (Agnesfeld), Raszków (Seifersdorf) i części w Szalejowie Górnym (Oberschwedeldorf), Studziennej (Kaltenbrunn) i Makoszycach (Rolling) [obecnie pustostany – W.J.D.].

Ogólnie o wsi Wolany
Wieś należy do parafii w Szalejowie Górnym. Wcześniej nazywała się Wernersdorf (5) (Wernheri villa) (6). Jednak nazwa ta została zmieniona z polecenia cesarza Karola VI, wydanego w Luksemburgu 17 czerwca 1735 na prośbę ówczesnego właściciela, generała feldmarszałka George’a Oliviera, hrabiego Rzeszy Wallis na Wolanach(7). Wieś została podzielona na Ober- i Niederwallisfurth [Górne i Dolne Wolany]. Przed laty miały one osobnych właścicieli, jednak później zostały połączone na drodze zakupu.
I. NIEDERWALLISDORF (Dolne Wolany)
W tej części znajdują się: rozległy zamek właścicieli posiadłości, dwa należące do nich folwarki, spośród których jeden zwany jest Schloßhof, drugi zaś Werderhof, następnie kaplica do odbywania nabożeństw, 12 gospodarzy, dwa młyny oraz 78 zagrodników i wyrobników, którzy wspólnie tworzą gminę. Dalej jest tu browar, cegielnia, smolarnia, kuźnica, bielarnia i źródło kwaśnej wody mineralnej.
Rozdział I. O dworze zamkowym w Niederwallisdorf
Ten folwark, nazwany tak od stojącego na nim zamku, jest głównym majątkiem w Wolanach i składa się z trzech byłych folwarków, spośród których jeden w starych listach nazwany jest Tschirnhaus, drugi Stary Dwór a trzeci Pannwitz-Gütchen(8). Miały one w przeciągu wieków bądź to jednego, bądź różnych właścicieli.
1. O folwarku Tschirnhaus.
To dobro, na którym stoi zamek, ma swoją nazwę prawdopodobnie od swojego byłego właściciela ze szlacheckiej a później hrabiowskiej rodziny von Tschirnhaus, która także dobra w Międzylesiu (niem. Mittelwalde) przez około 100 lat w posiadaniu miała. Folwark jest siedzibą rycerską, był niegdyś dobrem lennym, został jednak wraz ze starym dworem przemieniony w 1628 r. przez króla Ferdynanda III w dobro dziedziczne (allodium). W starszych czasach należał on wraz z jego gruntami i wszystkimi przynależnościami(9) do starego dworu w Wolanach. Później jednak został od niego oddzielony i otrzymał własnego właściciela. W latach 1543-1559 był nim Ernst von Walditz(10). Jego synowie Georg, Hans und Christoph von Walditz sprzedali tenże majątek około 1602 r.(11). Później posiadał go prawdopodobnie pan Tschirnhaus (od którego nosi on jeszcze nazwę), jego imię nie jest jednak możliwe do odnalezienia (prawdopodobnie Hans). Po nim właścicielem tych dóbr szlacheckich był Johann Georg von Schaffgotsch. Jego małżonką była Anna, z domu Reibnitz. Po śmierci swojego małżonka sprzedała ona dobra 3 września 1619 r. Hansowi Friedrichowi von Deichsel und Scamf za 1100 talarów(12) (talar po 72 krajcary). Ów Hans Friedrich von Deichsel miał małżonkę o imieniu Zuzanna z domu Primster von Kammerstein(13). 15 grudnia 1639 r. sprzedał on te dobra za 600 talarów Christophowi von Donig, który posiadał tu stary dwór(14). Jego syn, Christoph Młodszy, sprzedał znowu tę posiadłość 21 stycznia 1654 wraz ze starym dworem za 3300 talarów Johannowi von Werder na Wolanach. Jego wnuk, Johann Christoph von Werder, sprzedał ten majątek, zwany Tschirnhaus, około 1705 r.(15) za 3600 florenów pani Annie Theresii von Ortner, urodzonej Drescher von Cadan(16), która posiadała już od 1703 r. graniczący tzw. Pannwitz-Gütchen. Te oba dobra oraz młyn polny sprzedała ona 23 listopada 1709 r. za 7000 florenów cesarskiemu generałowi dywizji Georgowi Olivierowi, hrabiemu Rzeszy von Wallis, panu dziedzicznemu na Trzebieszowicach (Kunzendorf) i Skrzynce (Hinzendorf)(17). Tenże zakupił 12 września 1710 r. od spadkobierców szlachetnego Ecksche graniczący majątek, zwany starym dworem. Te trzy dobra połączył on w jeden wielki folwark, który obecnie zwany jest Schloßhof. Później polecił on wybudować obecny zamek według mody zagranicznej i założyć na północnowschodniej stronie tego zamku park. W roku 1711 zakupił on ziemię zwaną „Güsnerhof” a w następnych latach także część „Mombeuge” w Szalejowie Górnym; w roku 1720 Górne Wolany i Chocieszów, a w 1723 także tzw. Werderhof w Dolnych Wolanach. W 1734 r. dokupił do majątku Wolany (Wallisfurth) Raszków (Seifersdorf). Także nabył w Czechach majątek Colleschowitz (Kolešovice), obok jeszcze dwóch innych a w hrabstwie majątek Stronie Śląskie (Seitenberg), dobra w Pławnicy (Plomnitz), Idzików (Kieslingswalde), Stary Waliszów (Altwaltersdorf) i inne. Cesarz Karol VI nadał mu godność szambelana i nadwornego radcy wojennego, awansował do stopnia generała pułkownika i mianował naczelnym dowódcą Królestwa Sycylii(18). Jego pierwszą żoną była Maria Antonina, hrabina von Goetzen(19). Po jej śmierci poślubił Marię Theresię urodzoną hrabinę von Kinsky. Zmarł w grudniu 1743 lub w styczniu 1744, wyznaczając w pozostawionym testamencie swoją drugą żonę jako opiekunkę prawną swojego jedynego, wówczas jeszcze małoletniego, syna Stefana Oliviera(20). Ten po osiągnięciu pełnoletności przejął wszystkie dobra, pozostawione przez ojca. 20 maja 1783 sprzedał majątek Wolany i wszystkie pozostałe dobra, położone w hrabstwie, za 300 000 talarów Ludwikowi Fryderykowi Wilhelmowi, hrabiemu von Schlabrendorf, panu na Hassitz (ob. Jurandów) i Stolz (ob. Stolec w pow. ząbkowickim, zamek Stolz)(21). Ten sprzedał w roku 1784 majątek Wolany wraz ze wszystkimi przynależnościami Wilhelmowi Alexandrowi, hrabiemu Rzeszy von Schöneich-Carolath. Jego pierwszą żoną była Sophia Theresia, baronowa von Larisch i Nimbsdorf. Po jej śmierci (1792) ożenił się w kwietniu 1794 z Leopoldyną, hrabiną von Seherr-Thoß, córką hrabiego von Seherr-Thoß v. Weigelsdorf (ob. Ostroszowice, pow. dzierżoniowski), Naczelnego Podczaszego Śląska [tytuł ten otrzymał od Fryderyka Wilhelma III – dop. red.]. Hrabia Schöneich sprzedał w 1798 r. dobra Wolany wraz ze wszystkimi przynależnościami pruskiemu generałowi kawalerii, Ludwikowi, księciu Wirtemberskiemu. Ten dokonał wielkich zmian i ulepszeń zarówno w budynku zamku jak i w innych należących do tego kompleksu budowlach. Był on gubernatorem Anspach a jego małżonką była księżniczka von Nassau-Neilburg.
c.d.n.
Przypisy:
(1)Włodzimierz Jan Delekta, Zamki hrabstwa kłodzkiego opisane przez Josepha Köglera. [w:] „Rocznik Muzeum Papiernictwa”, R. 16, Duszniki 2023, s. 159 i dalej.
(2)Małgorzata Ruchniewicz, „Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz" jako forum prezentacji badań i popularyzacji wiedzy o historii regionu (1881/1882-1980/1891). [W:] Projektowanie historii. Historiografia Ziemi Kłodzkiej od średniowiecza do współczesności. Projektování děĵįn. Historiografie Kladska od středověku do současnosti. Kłodzko 2018, s. 57 i dalej.
(3)Krystyna Oniszczuk-Awiżeń, Dorobek Josepha Köglera źródłem inspiracji ekspozycji muzealnej. Tamże, s. 93-99.
(4)Opublikowane po raz pierwszy z oryginału w „Vierteljahrschrift für Geschichte und Heimatkunde der Grafschaft Glatz" Jg. 7, Habelschwerdt 1888, s.37- ;160-
(5)Jak znajduje się w starych dokumentach o tej wsi.
(6)In libro proscriptorum in curia Glacensis ad annum 1330.
(7)Kopia reskryptu cesarskiego w dokumentach dotyczących Wolan w kancelarii w Wolanach.
(8)W dokumencie zakupu o tym folwarku w kancelarii zamku w Wolanach.
(9)Do tego należały: ziemie wielkości dwóch włók (łanów) i 9 rut oraz 5 chłopów pańszczyźnianych.
(10)Księga miejska Kłodzka i akta ławnicze Szalejowa Górnego.
(11)Według listu Friedricha von Walditz z 1623 r. w kłodzkim archiwum kolegiaty Lit. M Nr. 6.
(12)Oryginał umowy kupna-sprzedaży w kancelarii zamkowej w Wolanach, wśród dokumentów dotyczących Wolan.
(13)Wiadomości o dobrach rycerskich hrabstwa, spisane przez Christopha von Donig. W bibliotece zamkowej w Piszkowicach.
(14)Oryginał umowy kupna-sprzedaży w kancelarii zamkowej w Wolanach, wśród dokumentów dotyczących Wolan.
(15)Wśród pism kancelarii w Wolanach.
(16)Konsygnacja i wycena wszystkich dóbr rycerskich z 1715 r. w podsiadaniu byłego dyrektora Schneidera w Wojborzu.
(17)Oryginał umowy kupna-sprzedaży w kancelarii zamkowej w Wolanach, wśród dokumentów dotyczących Wolan.
(18)Zgodnie z dokumentem o Wolanach z 1735 r. w kancelarii w Wolanach.
(19)Wśród pism w kancelarii w Wolanach.
(20)Tamże.
(21)Uwagi jednego z mieszkańców Wambierzyc.

redakcja: Krystyna Oniszczuk-Awiżeń